De bunker als onderdeel van de Atlantikwall

De aanleg, van wat de grootste verdedigingslinie uit de wereldgeschiedenis zou worden, was een onderneming van enorme omvang. Er werden 23.000 verdedigingswerken gebouwd, waaronder in Nederland ruim 2.000 zware bunkers (in totaal 14.000). De linie bestaat uit samenhangende ensembles van zelfstandige grotere en kleinere eenheden die elkaar konden ondersteunen en zo gezamenlijk de kust konden verdedigen. Tussen die losse verdedigingspunten lag de “Freie Kuste”, de vrije kust met minder prioriteit, die minder zwaar met verdedigingswerken werd bebouwd. Vanaf eind 1943 werden in opdracht van Generaal Erwin Rommel de versterkingen uitgebreid met hindernissen en mijnenvelden op het strand.

De bouw van de Atlantikwall begon in Nederland in 1942, en viel in 1944 vrijwel stil door gebrek aan bouwmateriaal. Alleen bij Vlissingen en Breskens werd toen nog gebouwd, omdat de toegang tot de Westerschelde toen de hoogste prioriteit had gekregen. De bevelen van de bezetter werden in Nederland ijverig opgevolgd, waarbij de bouwsector de kroon spande. Nadat de Duitsers besloten hadden tot de bouw van de Atlantikwall, werd in ons land een bouwverbod afgekondigd, ook voor woning- en wegenbouw. Opdrachten voor het bouwen van bunkers waren dus een welkome aanvulling op de orderportefeuille en de bouwproductie concentreerde zich op de Atlantikwall.

Vanaf 1944 werden verschillende Verteidigungsbereichen omgedoopt tot vesting Festung. De benoeming van Festung had dus ook een politieke reden om te benadrukken dat overgave in den totalen Krieg geen optie was. In Nederland kregen Vlissingen, IJmuiden, Hoek van Holland en Den Helder de status van Festung. IJmuiden en Hoek van Holland hadden bovendien beide een soort citadel, Kernwerk genaamd, van waaruit de haven tot het allerlaatst verdedigd kon worden. 

Karakteristiek van de Atlantikwall in Nederland

In ons land was voor de Duitsers de verdediging tegen geallieerde luchtaanvallen een speerpunt. Nederland ligt op de aanvliegroute van Engeland naar vitale gebieden in Duitsland. Belangrijk voor de Duitse luchtverdediging zijn radarposten, verbinding- en vluchtgeleidingsposten, vliegvelden en luchtdoelgeschut voor het onderscheppen van vijandelijke vliegtuigen.

Een andere bijzonderheid van de Atlantikwall in ons land was de bescherming van het militair en civiel bestuur in en rond Den Haag. Rijkscommissaris Seyss-Inquart had zich in 1940 gevestigd op buitenplaats Clingendael in het oosten van de residentie. Om het kwetsbare bestuurscentrum te kunnen verdedigen werd hier een aparte steunpuntgroep aangelegd. De versterkingen liepen van de kustbatterij bij Scheveningen tot en met de kilometerslange, tot aan Kijkduin zigzag lopende antitankgracht. De Führer der Schnellboote, de marinecommandant voor de torpedoboten in West-Europa, vestigde zich eveneens in Den Haag, bij de Scheveningse Bosjes.

Ook vanwege het goed uitgebouwde telefoonnetwerk met bijbehorende schakelposten onderscheidt de Atlantikwall in Nederland zich van andere landen. En tenslotte was opvallend het – vergeleken met de rest van Europa – grote aantal dicht bij elkaar gelegen steunpuntgroepen.

Verdedigingslandschap

De locatie, het type stelling en de inrichting van complexen binnen de Atlantikwall werden bepaald door de mogelijkheden die de omgeving bood. Vanaf een duintop was er immers goed uitzicht, zodat daar een stelling of een commandopost werd geplaatst. Verder werd gebruik gemaakt van het natuurlijke reliëf in het landschap, van (natuurlijke) barrières en van de al aanwezige infrastructuur. De al aanwezige kanalen in de waterwingebieden langs de kust boden mogelijkheden als tankhindernis. In het duingebied werden de hellingen van duinen steil afgegraven om ze ontoegankelijk te maken voor voertuigen. Waar het realiseren van steile duinen of tankgrachten niet mogelijk was, werden betonnen hindernissen aangelegd, zoals tankmuren en drakentandversperringen, net als bij de toegangen tot havens.

In het polderland maakte de bezetter gebruik van al aanwezige rivieren of kanalen. Waren die er niet, dan werd een antitankgracht gegraven. Ook zetten zij landerijen onder water. Tegelijkertijd moest het verdedigingswerk opgaan in zijn omgeving. Gebouwen werden daarom overdekt met zand en camouflagenetten, of in schutkleuren geverfd, zodat ze uit de lucht nauwelijks zichtbaar waren. Bovendien maakten de Duitsers schijnopstellingen om de vijand te misleiden. In ons land gebeurde dat ook in de vorm van schijnvliegvelden, onder meer bij Heiloo.

Militaire bebouwing achter het duingebied werd gecamoufleerd als boerderij of woonhuis. De bunkers kregen bakstenen buitenmuren (zoals de bunker in de Alkmaarder Hout en bunkers in Schagen), een pannendak en soms werden er vensters en zelfs bewoners op geschilderd. 

In het duingebied geen individuele objecten, maar complexen die deel uitmaken van een verdedigingslandschap. Dat bestaat uit bunkers en andere deels ingegraven gebouwen met gronddekking en camouflagenetten, tankgrachten en tankmuren, schuttersputten, loopgraven, prikkeldraad en andere soorten versperringen. 

Het duingebied is door de aanleg van de Atlantikwall zo veranderd dat de gevolgen nog steeds zichtbaar zijn. Op heel wat plaatsen is nu nog een onnatuurlijk reliëf te zien door de aanwezigheid van met zand overdekte bunkers onder het duin. Ook zijn sporen van loopgraven en (resten van) gebouwen te herkennen aan afwijkende bodemvegetatie.

Na de oorlog: opruimen en herdenken

Onder druk van economie en toerisme werden na de oorlog als eerste de onderdelen van de Atlantikwall in de havens en op boulevards gesloopt. Waar ze minder in de weg stonden, werden bunkers, soms jaren later, gesloopt. Elders werden onderdelen ingericht als noodwoning, vakantiehuisje of als opslagplaats. In parken en duinen bleven ze liggen, vaak afgedekt met zand of grond. 

De opruiming liep niet overal vlekkeloos. Het opblazen van de grote U-bootbunker bij IJmuiden mislukte doordat het beton te dik was. Veel militaire werken zijn ook gesloopt bij verbeteringen aan de zeewering. 

Na de oorlog werden ook (Ere-)begraafplaatsen en herdenkingsplekken aangelegd. De bekendste herdenkingsplaats is de Waalsdorpervlakte, op een fusilladeplaats in een duinpan in de duinen bij Den Haag. Hier wordt de jaarlijkse Dodenherdenking gehouden. De Erebegraafplaats Loladse op Texel werd aangelegd voor de Georgiërs, die werden gedood toen zij – deel uitmakend van het Georgische Bataljon binnen de Wehrmacht – in opstand kwamen tegen de Duitsers. Een Frans oorlogsmonument in Domburg herinnert aan de daar in mei 1940 gevallen Franse en Marokkaanse militairen, de Erebegraafplaats in Bloemendaal houdt de herinnering levend aan de ter plekke gefusilleerde verzetsstrijders.

Militair erfgoed

Sinds eind jaren zeventig wordt de cultuurhistorische waarde van de Atlantikwall steeds meer ingezien. De resten van de Atlantikwall zijn een tastbaar overblijfsel van de Tweede Wereldoorlog en als zodanig Nederlands erfgoed.