Regelbau 616 Großschaltstelle
Regelbau 616 Großschaltstelle
Bij de bouw van de Atlantikwall werd door de Wehrmacht veel belang gehecht aan een bedrijfszekere communicatie tussen de verschillende militaire eenheden. Telefoonverbindingen speelden hierbij een belangrijke rol omdat dit minder kwetsbaar was voor spionage dan radio verkeer. Van het eigen telefoonnetwerk werden de telefoonkabels tot twee meter diep ingegraven en waren omwikkeld met metaal, of in de meer kwetsbare gebieden beschermd door een betonnen omhulsel. De aanleg en onderhoud van de kabelverbindingen was bij de Duitsers het werk van de afdeling “Festungs-Kabelbauzug”. Maar er werd ook veel gebruik gemaakt van het al aanwezige civiele netwerk.
In de kop van Noord-Holland was Alkmaar een knooppunt voor het telefoonverkeer tussen Den Helder - Schagen - Bergen - Schoorl richting Haarlem - Amsterdam. Hiervoor zijn twee Ständige bunkers gebouwd in Alkmaar, een type 'Regelbau 616 Großschaltstelle' en een type 'Regelbau 617 Nachrichtenstand für Netzknotenpunkte'. De R616 staat in de Alkmaarder Hout tegenover het Noordwest Ziekenhuis Alkmaar, en de R617 ligt naast de molen van Piet aan het Ritsevoort. De R616, het thuishonk van de Stichting Alkmaar '40-'45, bood in de 2de Wereldoorlog ruimte aan verbindingsapparatuur en een kabelherstelploeg van zes personen. Deze kabelploeg moest de kwaliteit van het telefoonnetwerk garanderen door dagelijkse metingen uit te voeren. Bovendien moesten waren ze uitgerust met apparatuur om beschadigde (ondergrondse) telefoonverbindingen te herstellen.
De R616 bunker in Alkmaar in 1974, toen de gemetselde bakstenen omtrek nog compleet was. De Tobruk was dichtgemetseld, de gang en toegang hadden deuren. Later is de gang ook dichtgemaakt met een betonnen plaat.
Enkele van de weinige foto's uit de oorlog waar de R616 bunker in Alkmaar op staat. Steeds is rechts op de foto's de achterkant van de bunker te zien met de ingeschilderde ramen.
De bovenste foto is gemaakt tijdens de intocht van de Canadezen in 1945. Dit is een foto van de J.F. Godijn collectie, te herkennen aan het nummer op de foto.
De middelste foto is waarschijnlijk een groep van de Binnenlandse Strijdkrachten die langs de bunker marcheert in 1945.
En de onderste is van de Binnelandse Strijdkrachten (BS) die zich klaarmaken voor een optocht of iets dergelijks. Dit kan zijn de plechtigheden voor de begraafnis van Johannes Baas en Johannes Smit, of een deelname aan een parade of tijdens de herdenkingsfeesten.
Na-oorlogse tekening door Bureau Registratie Verdedigingswerken van de R616 in de Alkmaarder Hout. Rechtsboven de situatieschets t.o.v. het Medisch Centrum Alkmaar.
Bron: Nationaal Archief, Den Haag, 2e Geniecommandement Bureau Registratie Verdedigingswerken (Bunkerarchief) - NL-HaNA_2.13.167_434_15Met plafond- en wanddikte van twee- tot drie meter staalbeton, behoort de bunker tot de zogenaamde "Ständiger Bau". De vensters en gasdichte deuren in de bunker zijn bewaard, als ook de pomp en pijpen voor de luchtverversing. De stalen I-balken van het plafond hebben 4 mm dikke staalplaten ertussen, waarmee werd voorkomen dat het plafond niet naar binnen werd gedrukt bij een directe treffer. De Bereitschaftsraum is voorzien van wandplaten voor isollatie en tegen galmen van geluid.
Het ontwerp van de bunker, "Großschaltstelle, Bau Nr. 616", dateert van herfst 1942. Het betreft een "Regelbau" (Bauform E, Nachrichtenstand, 43), uitgevoerd als "Ständiger Ausbau" in gewapend beton. Voor de standaard uitvoering met muren en dak van 2 meter dik (zie schema beneden) was ca. 600 m3 beton, 30 ton bewapeningsstaal en 6 ton plaat- en profielstaal vereist. De meeste R616 bunkers hebben echter dikkere muren van typisch 3 m, terwijl het dak vaak op 2 m dikte bleef. Hiervoor was dus typisch 800 m3 beton en 40 ton bewapimhsstaal nodig.
Om de bunker als woonhuis te laten lijken en het hiermee op te laten gaan in het stadsbeeld van Alkmaar, was het rondom voorzien van een bakstenen schil. Om het beeld compleet te maken waren er kozijnen met gordijnen en geraniums op de muren geschilderd. Restanten van de bakstenen muren zijn nog goed zichtbaar.
De 'Regelbau 616 Großschaltstelle' bood onderdak voor een onderhoudsploeg van zes personen en de technische apparatuur, die nodig was voor het onderhoud van het telefoonnetwerk. De bunker van het type 616 heeft een min of meer vierkante plattegrond, is aan drie zijden gesloten en is voorzien van een plat dak. Aan de voorzijde springt het rechter gedeelte iets naar voren ten behoeve van de ingangsverdediging "Eingangverteidigung" :
De hoofdingang tot de bunker was via een traliedeur (nu een stalen deur). Eerst komt de ingangsruimte dat door het getrapte schietgat in de achterwand direct vanuit de verblijfsruimte onder schot gehouden worden. Boven het schietgat het "Baunummer" 3935 met de toevoeging "St" ter aanduiding van de beschermingsklasse. Aan het eind van de ingangsruimte naar rechts, door een met een rubberen rand voorziene twee-delige stalen pantserdeur, naar de gassluis "Gasschleuse". In de gassluis kon na een gasaanval worden ontsmet voordat men verder de bunker in ging. In deze ruimte bevonden zich ook de aansluitingen op het waterleiding- en elektriciteitsnet. Links van de gassluis de verblijfsruimte "Bereitschaftsraum" ingericht voor zes personen. Aan de stalen H-balken in het midden van de ruimte waren zes opklapbare bedden aangebracht. Een kachel, een tafel met zes stoelen en kastruimte maakten het beeld compleet. Er bevond zich een luchtzuiveringsinstallatie en aan de muren hingen aansluitkasten "Kabel End Verschluß, KEV" voor de telefoonleidingen, die hier de bunker in kwamen. Vanuit de verblijfsruimte kon via het schietgat de traliedeur van de hoofdingang onder schot worden gehouden. Als nooduitgang een luik tussen de verblijfs- en de kabelruimte. Rechts van de gassluis, door een twee-delige stalen pantserdeur de ruimte voor de ingangsverdediging "Nahkampfraum". Door het daar aanwezige getrapte schietgat konden alle toegangen tot de bunker verdedigd worden.
De toegang tot de kabelruimte met materieel en apparatuur voor kabelherstel, waaronder twee handkarren met meet- en reparatieapparatuur. De toegang was oorspronkelijk open, niet voorzien van een deur.
Via in de buitenwand aangebrachte klimijzers, de toegang naar de eenmans observatiepost "Offener Beobachter". Vanuit dit uitkijkpunt is er, via een spreekbuis, verbinding met de verblijfsruimte. Ook kon hier een veldtelefoon worden aangesloten.
Functie van de R616
De R616 diende als knooppunt in een telefoonnetwerk en was ingericht voor het onderhoud ervan. Deze onderhoudswerkzaamheden aan het telefoonnet werden uitgevoerd door eenheden van de Festungsnachrichtentruppen, onderverdeeld in twee zogeheten Festungskabelbauzüge met ieder twee Halbzüge. Er is een voorbeeld van een Festungskabelbauzüge die bestaat uit twee onderofficieren en 15 manschappen.
De kleinste eenheden binnen de Festungsnachrichtentruppen was de zogeheten Kabelschalteinheit. Zo'n eenheid, die uit twee manschappen bestond, verrichtte de feitelijke werkzaamheden. Een eenheid kreeg een bepaald gebied toegewezen waarbinnen het verantwoordelijk was voor de aanleg en het aanpassen van bestaande verbindingen. Zij controleerde en testte het telefoonnet in hun sector en rukte uit bij storingen of een Schaltbefehl tot aanpassing van het net.
Een Kabelschalteinheit opereerde vanuit een uitvalsbasis zoals de Großschaltstelle R616 in de Alkmaarder Hout. In de bunker waren de voor de werkzaamheden noodzakelijke voorraden en apparatuur aanwezig, zoals haspels met verschillende typen telefoonkabels, een kar met reparatie-apparatuur (Festungskabellötkarren) en een kar met meet-apparatuur (Festungskabelmeßkarren).
Op de meetkar, de Festungskabelmeßkar, waren alle instrumenten aanwezig voor het opsporen van telefoonkabels (Kabelsuchgerät), het vrijmaken en doormeten daarvan. Er waren veldtelefoons aanwezig om de verbindingen te controleren, zaklampen, batterijen etc.. Lees hier verder.
Op de reparatiekar, de Festungskabellötkar, waren gereedschappen en onderhoudsbenodigdheden aanwezig, zoals: soldeerapparatuur, reservekabels en verschillende typen moffen.
Voor een simpele beschadiging aan een bovengrondse leiding kon de Kabelschalteinheit in eerste instantie uitrukken met een Festungskabellötkar om de beschadigde kabel te repareren. De kar kon aan een auto of vrachtwagen gekoppeld worden, waarbij de maximale snelheid op wegen 40 km/h was en in het veld 20 km/h. Bij lange afstanden werd de kar op een vrachtwagen geladen.
Wanneer een Kabelschalteinheit niet in staat was om met de hulpmiddelen die de Festungskabellötkare bood de storing te verhelpen, of wanneer het een beschadigde grondkabel betrof, werd ook de zogeheten Kabelmeßeinheit ingeschakeld. Zij was uitgerust met de Festungskabelmeßkare. Voor grondkabels moest zij met de aanwezige meetapparatuur de locatie van de storing bepalen, alvorens deze opgegraven kon worden.
Beide karren waren samen kabelhaspels en al het andere voor kabelherstel benodigd materieel, ondergebracht in de gang van de bunker.
De Festungskabellötkarren waarin alle gereedschap was ondergebracht voor de reparatie van telefoonkabels. De foto komt uit voorschrift D.797/1 "Festungskabellötkarren (Fest.-Klk.), Gerätbeschreibung, Gerätnachweis und Beladeplan"
De Festungskabelmeßkarren waarin alle apparatuur was ondergebracht voor het opsporen en doormeten van telefoonkabels. Fotos afkomstig uit voorschrift D.797/2 "Festungskabelmeßkarren (Fest.-Kmk.), Gerätbeschreibung, Gerätnachweis und Beladeplan"
Overzicht van de R616 bunkers gebouwd in Nederland
Bijzonder is dat de bunkers van het type R616 voornamelijk in Nederland zijn gebouwd. In totaal zijn er zeker 23 gebouwd in de Atlantikwall, waarvan er 21 in Nederland en nog twee stuks in planning waren. De twee R616's, die buiten Nederland zijn gebouwd zijn in Lorient bij Lo 402, Frankrijk, en binnen W.N. Iltis, onderdeel van Stützpunktgruppe Ostende (KVA A3), België. In Nederland zijn er zeker nog 11 bunkers R616 aanwezig, waaronder die in Alkmaar; zie de kaart en lijst hieronder.
Gebouwd
Den Helder
Callantsoog
Schoorldam
Alkmaar
Castricum
IJmuiden (N)
IJmuiden (Z)
Zandvoort
Heemstede
Leiden
Noordwijk
Katwijk
Delft
Zoetermeer
Den Haag
Rucphen
Oostvoorne
Oostkapelle
Vlissingen
Aagtekerke
Breskens
Bijzonderheden
Spiegelbeeld, uitwendige trap voor tobruk
-
Gemetselde muur als camouflage
Gemetselde muur als camouflage, muren van 3 tot 3,3 m
Met geschilderde ramen
-
-
Muren van 2 m, dak van 1 m, onder maaiveld met ramp voor haspels
Licht verzonken
Gemetselde muur als camouflage, muren van 3 m, dak 2,5 m
Muren van 3 m, 2 stuks 6 m lange scherfmuren
Spiegelbeeld, muren van 2 tot 3,5 m
-
-
Spiegelbeeld
Gebouwd in 1944
-
Muren van 1,65 tot 2,4 m
Lag in het Bunkerdorf
-
-
Huidige staat
Museum, Baupunkt 43, Bau-Nr. 3571
Aanwezig, Baupunkt 52, Bau-Nr. 3934
Aanwezig, Baupunkt 57, Bau-Nr. 3936
Museum, Baupunkt 59, Bau-Nr. 3935
Gesloopt, Baupunkt 60a
Aanwezig, Baupunkt 119 Bau-Nr. 5035
Gesloopt, Baupunkt 110, Bau-Nr. 5314
Aanwezig, Baupunkt 163, Bau-Nr. 6300
Onbekend
Aanwezig, Baupunkt 207
Gesloopt
Aanwezig, Baupunkt 185, Bau-Nr. 7271
Gesloopt, Baupunkt 242, Bau-Nr. 8701
Onbekend,Baupunkt 241, Bau-Nr. 8700
Aanwezig, Baupunkt 227, Bau-Nr. 8599
Gesloopt in 1976
Aanwezig, Baupunkt 60, Bau-Nr. 6001, V7
Aanwezig, Vliss-West 013-207
Onbekend
Onbekend
Gesloopt
Fernsprech- und Telegraphennetz der Niederlande
Deze kaart Fernsprech- und Telegraphennetz der Niederlande geeft het Nederlandse telefoonnetwerk weer zoals dat eind jaren 30 bestond. Deze kaart is door de Duitse Wehrmacht gemaakt op basis van PTT informatie, en de bezetter wist dus precies waar de alle hoofdleidingen en schakelstations lagen.
Naast een beschrijving van het netwerk, de internationale aansluitingen, de zee- en vliegtuigzenders wordt gesteld dat het Nederlandse netwerk zeer dicht en van hoogwaardige kwaliteit was. Er werd zelfs gesteld: Das Kabelnetz wird im Kriege für die Wehrmacht eine Wertvolle Hilfe sein.
In de kaart zijn alle 21 telefoonbunkers van het type R616, als ook de ons bekende R617 en R618 bunkers ingetekend. Het is duidelijk te zien dat er vele R616 bunkers dicht in de buurt van de hoofdleiding parallel aan de kust lagen. De verste inlandige R616 bunker was die in Rucphen, gebouwd in 1944 en gesloopt in 1976.
Informatie over enkele individuele bunkers wordt onder weergegeven.
Den Helder
De R616 van Den Helder is in spiegelbeeld gebouwd. Deze bunker is extra zwaar uitgevoerd met muren van 3.0 tot 3.4 m dik. Het dak heeft de normale dikte van 2.0 m. Een opvallende verschijning aan deze bunker is de betonnen externe trap naar de ingang van de Offene Beobachter. Normaliter werd deze hoogte via klimijzers overbrugd.
Momenteel doet deze bunker dienst als museum.
Castricum
De R616 van Castricum, die gebouwd was aan de weg van Limmen naar Uitgeest, in het weiland bij de afslag naar Castricum aan Zee. Ook deze R616 heeft muren van 3.0 m dik en een van 2.0 m dik. De bunker is in spiegelbeeld gebouwd.
De bunker had geen omkleding met baksteen, maar was wel met ramen beschilderd om het op een huis te laten lijken.
Deze bunker is gesloopt, als ook het complex wat erachter lag zoals op de onderste foto te zien is.
Zandvoort
De R616 van Zandvoort heeft een dun dak van slechts 1.1 m gewapend beton. Deze bunker was verscholen gebouwd en had een ramp voor de gereedschapskarren. De bunker bezat rails aan de muur voor het plaatsen van kabel-haspels. En vanaf de tekening lijkt het alsof deze bunker geen nooduitgang had in de Bereitschaftsraum, maar dat lijkt onwaarschijnlijk.
Heemstede
De R616 van Heemstede is een lichtere uitvoering met muren en dak van 2.0 m gewapend beton. De bunker lag een klein beetje verzonken en de gang had dus een kleine trap en een ramp voor de karren. Ook waren er 2 scherfmuren aangebouwd.
De staat van deze bunker is onbekend.
Noordwijk
R616 van Noordwijk. Ook deze bunker had muren van 3.0 m dik en een dak van 2.5 m dik. Opvallend zijn de 2 scherfmuren van 1 m dik en ruim 6 meter lang. De bunker was dan ook aangeaard achter die scherfmuren.
De scherfmuur links was beschilderd met gras en bomen.
Deze bunker is gesloopt.
Leiden
De R616 van Leiden ligt in de stad en was zodanig als huis gecamoufleerd met een gemetselde omkleding, inclusief uitsparingen voor de ramen. Opvallend is dat de tekening suggereert dat de gang voor de karren ook een tralie-hek had in plaats van de gebruikelijke houten deur.
In 1984 is gepoogd de bunker te slopen, waarbij alleen een gedeelte van het dak en de luifel is opgeofferd.
Katwijk (Vliegveld Valkenburg)
De R616 tegenover de ingang van het vliegveld Valkenburg is in spiegelbeeld gebouwd. Opvallend is dat alle muren een verschillende dikte hebben, van 2.0 meter tot 3.9 m. Het dak is relatief ligt met 1.6 m. De Bereitschaftsraum heeft de normale afmetingen van 5.0 x 3.7 m, maar daarentegen zijn de Gassleuse en de Ingangsverteidigung minder diep.
Oostvoorne
De R616 van Oostvoorne ligt licht verzonken, met een 3 treden voor de ingang, maar enkel een kleine ramp voor de gang. De muren zijn 3 m dik, het dak is 2 m dik.
In 2020 waren er plannen om deze bunker toegankelijk te maken voor publiek.
Kabelschaltstelle en Kabelschaltbrunnen
Naast de R616 Großschaltstelle zijn er volop kleinere schakelstations gebouwd, die dienden voor de kleinere knooppunten. Deze schakelstations waren onbemand.
Het kleinste type is een Kabelschaltbrunnen, een klein betonnen bunkertje, vaak gedeeltelijk in de grond verzonken, met een ruimte van 1,1 x 1,4 m en een hoogte van 1,8 m, met vaak maar enkele in- en uitgaande kabels. De Kabelschaltbrunnen was gebouwd in 40 cm gewapend beton, had stijgbeugels om er in en uit te klimmen met een klapluik om af te sluiten. Zie hiernaast voor een bouwtekening.
Een grotere variant is de Kabelschaltstelle, die vaker werd toegepast dan de Kabelschaltbrunnen. Deze heeft een schakelruimte van 2,5 bij 3 m en is wat zwaarder uitgevoerd dan de Kabelschaltbrunnen.
De Kabelschaltbrunnen en Kabelschalstelle vormden beschermde tussenstations tussen de kabelknooppunten, waarvan ook gebruik werd gemaakt bij het zoeken van storingen in het leidingnet.
Bouwtekening van een Kabelbrunnen.
Bron: Nationaal Archief, Den Haag, 2e Geniecommandement Bureau Registratie Verdedigingswerken (Bunkerarchief)Naast de bouwwerken waarin de kabels werden doorverbonden, zijn er ook relais-stations met als functie het telefoonsignaal te versterken. Zo'n relais-station was in Alkmaar aan de Heilooerdijk, maar is na de oorlog afgebroken.
Nederlandse na-oorlogse tekening door Bureau Verdedigingswerken van de telefoonpost aan de Heilooerdijk in Alkmaar.
Bron: Nationaal Archief, Den Haag, 2e Geniecommandement Bureau Registratie Verdedigingswerken (Bunkerarchief)