Regelbau 616 Großschaltstelle

Regelbau 616 Großschaltstelle

Bij de bouw van de Atlantikwall werd door de Wehrmacht veel belang gehecht aan een bedrijfszekere communicatie tussen de verschillende militaire eenheden. Telefoonverbindingen speelden hierbij een belangrijke rol omdat dit minder kwetsbaar was voor spionage dan radio verkeer. Van het eigen telefoonnetwerk werden de telefoonkabels tot twee meter in de grond ingegraven en waren omwikkeld met metaal, of in de meer kwetsbare gebieden beschermd door een betonnen omhulsel. De aanleg en onderhoud van de kabelverbindingen was bij de Duitsers het werk van de afdeling “Festungs-Kabelbauzug”.  Maar er werd ook veel gebruik gemaakt van het al aanwezige civiele netwerk.

In de kop van Noord-Holland was Alkmaar een knooppunt voor het telefoonverkeer tussen Den Helder - Schagen - Bergen - Schoorl richting Haarlem - Amsterdam. Hiervoor zijn twee Ständige bunkers gebouwd in Alkmaar, een type 'Regelbau 616 Großschaltstelle' en een type 'Regelbau 617 Nachrichtenstand für Netzknotenpunkte'. De R616 staat in de Alkmaarder Hout tegenover het Noordwest Ziekenhuis Alkmaar, en de R617 ligt naast de molen van Piet aan het Ritsevoort. De R616, het thuishonk van de Stichting Alkmaar '40-'45, bood in de 2de Wereldoorlog ruimte aan verbindingsapparatuur en een kabelherstelploeg van zes personen. Deze kabelploeg moest de kwaliteit van het telefoonnetwerk  garanderen door dagelijkse metingen uit te voeren. Bovendien moesten waren ze uitgerust met apparatuur om beschadigde (ondergrondse) telefoonverbindingen te herstellen.

De R616 bunker in Alkmaar in 1974, toen de gemetselde bakstenen omtrek nog compleet was. De Tobruk was dichtgemetseld, de gang en toegang hadden deuren.

Enkele van de weinige foto's uit de oorlog waar de R616 bunker in Alkmaar op staat. Steeds is rechts op de foto's de achterkant van de bunker te zien met de ingetekende ramen.

De bovenste foto is gemaakt tijdens de intocht van de Canadezen in 1945. Dit is een foto van de J.F. Godijn collectie, te herkennen aan het nummer op de foto.

De middelste foto is tijdens de terugtocht van de Duitsers in mei 1945.

En de onderste is van de Binnelandse Strijdkrachten (BS) die zich klaarmaken voor een optocht of iets dergelijks. Dit kan zijn de plechtigheden voor de begraafnis van Johannes Baas en Johannes Smit, of een deelname aan een parade of tijdens de herdenkingsfeesten.

Na-oorlogse tekening door Bureau Registratie Verdedigingswerken van de R616 in de Alkmaarder Hout. Rechtsboven de situatieschets t.o.v. het Medisch Centrum Alkmaar.

Bron: Nationaal Archief, Den Haag, 2e Geniecommandement Bureau Registratie Verdedigingswerken (Bunkerarchief)

Na-oorlogse tekening door Bureau Registratie Verdedigingswerken van de R617 aan het Ritsevoort. Linksonder de situatieschets aan het Ritsevoort.

Bron: Nationaal Archief, Den Haag, 2e Geniecommandement Bureau Registratie Verdedigingswerken (Bunkerarchief)

Met plafond- en wanddikte van twee- tot drie meter staalbeton, behoort de bunker tot de zogenaamde "Ständiger Bau". De vensters en gasdichte deuren in de bunker zijn bewaard. Eveneens bewaard de plafonds van stalen I-balken waartussen 4 mm dikke staalplaten, waarmee werd voorkomen dat het plafond niet naar binnen werd gedrukt bij een directe treffer.

Het ontwerp van de bunker, "Großschaltstelle, Bau Nr. 616", dateert van herfst 1942. Het betreft een "Regelbau" (Bauform E, Nachrichtenstand, 43), uitgevoerd als "Ständiger Ausbau" in gewapend beton. Voor de standaard uitvoering van elke bunker was ca. 600 m3 beton, 30 ton bewapeningsstaal en 6 ton plaat- en profielstaal vereist.

Om de bunker als woonhuis te laten lijken en het hiermee op te laten gaan in het stadsbeeld van Alkmaar, was het rondom voorzien van een bakstenen schil. Om het beeld compleet te maken waren er kozijnen met gordijnen en geraniums op de muren geschilderd. Restanten van de bakstenen muren zijn nog goed zichtbaar.

De 'Regelbau 616 Großschaltstelle' bood onderdak voor een onderhoudsploeg van zes personen en de technische apparatuur, die nodig was voor het onderhoud van het telefoonnetwerk. De bunker van het type 616 heeft een min of meer vierkante plattegrond, is aan drie zijden gesloten en is voorzien van een plat dak. Aan de voorzijde springt het rechter gedeelte iets naar voren ten behoeve van de ingangsverdediging "Eingangverteidigung" :

Functie van de R616

De R616 diende als knooppunt in een telefoonnetwerk en was ingericht voor het onderhoud ervan. Deze onderhoudswerkzaamheden aan het telefoonnet werden uitgevoerd door eenheden van de Festungsnachrichtentruppen, onderverdeeld in twee zogeheten Festungskabelbauzüge met ieder twee Halbzüge. Er is een voorbeeld van een Festungskabelbauzüge die bestaat uit twee onderofficieren en 15 manschappen. 

De kleinste eenheden binnen de Festungsnachrichtentruppen was de zogeheten Kabelschalteinheit. Zo'n eenheid, die uit twee manschappen bestond, verrichtte de feitelijke werkzaamheden. Een eenheid kreeg een bepaald gebied toegewezen waarbinnen het verantwoordelijk was voor de aanleg en het aanpassen van bestaande verbindingen. Zij controleerde en testte het telefoonnet in hun sector en rukte uit bij  storingen of een Schaltbefehl tot aanpassing van het net. 

Een Kabelschalteinheit opereerde vanuit een uitvalsbasis zoals de Groβschaltstelle R616 in de Alkmaarder Hout. In de bunker waren de voor de werkzaamheden noodzakelijke voorraden en apparatuur aanwezig, zoals haspels met verschillende typen telefoonkabels, een kar met reparatie-apparatuur (Festungskabellötkarren) en een kar met meet-apparatuur (Festungskabelmeβkarren)

Op de meetkar, de Festungskabelmeβkar, waren alle instrumenten aanwezig voor het opsporen van telefoonkabels (Kabelsuchgerät), het vrijmaken en doormeten daarvan. Er waren veldtelefoons aanwezig om de verbindingen te controleren, zaklampen, batterijen etc..  Lees hier verder.

Op de reparatiekar, de Festungskabellötkar, waren gereedschappen en onderhoudsbenodigdheden aanwezig, zoals: soldeerapparatuur, reservekabels en verschillende typen moffen.

Voor een simpele beschadiging aan een bovengrondse leiding kon de Kabelschalteinheit in eerste instantie uitrukken met een Festungskabellötkar om de beschadigde kabel te repareren. De kar kon aan een auto of vrachtwagen gekoppeld worden, waarbij de maximale snelheid op wegen 40 km/h was en in het veld 20 km/h. Bij lange afstanden werd de kar op een vrachtwagen geladen.

Wanneer een Kabelschalteinheit niet in staat was om met de hulpmiddelen die de Festungskabellötkar bood de storing te verhelpen, of wanneer het een beschadigde grondkabel betrof, werd ook de zogeheten Kabelmeβeinheit ingeschakeld. Zij was uitgerust met de Festungskabelmeβkar. Voor grondkabels moest zij met de aanwezige meetapparatuur de locatie van de storing bepalen, alvorens deze opgegraven kon worden.

Beide karren waren samen kabelhaspels en al het andere voor kabelherstel benodigd materieel, ondergebracht in de gang van de bunker.

De Festungskabellötkarren waarin alle gereedschap was ondergebracht voor de reparatie van telefoonkabels. De foto komt uit voorschrift D.797/1 "Festungskabellötkarren (Fest.-Klk.), Gerätbeschreibung, Gerätnachweis und Beladeplan"


De Festungskabelmeβkarren waarin alle apparatuur was ondergebracht voor het opsporen en doormeten van telefoonkabels. Fotos afkomstig uit voorschrift D.797/2  "Festungskabelmeßkarren (Fest.-Kmk.), Gerätbeschreibung, Gerätnachweis und Beladeplan"

Overzicht van de R616 bunkers gebouwd in Nederland

Bijzonder is dat de bunkers van het type R616 voornamelijk in Nederland zijn gebouwd. In totaal zijn er zeker 23 gebouwd in de Atlantikwall, waarvan er 21 in Nederland en nog twee stuks in planning waren. De twee R616's, die buiten Nederland zijn gebouwd zijn in Lorient bij Lo 402, Frankrijk, en binnen W.N. Iltis, onderdeel van Stützpunktgruppe Ostende (KVA A3), België. In Nederland zijn er zeker nog 10 bunkers R616 aanwezig, waaronder die in Alkmaar; zie de lijst hieronder. Deze lijst is niet compleet. Help ons om hem compleet te maken.

Gebouwd

Bijzonderheden


Huidige staat

R616 van Oostkapelle. Let op de dunne rechter buitenmuur.

Bron: Nationaal Archief, Den Haag, 2e Geniecommandement Bureau Registratie Verdedigingswerken (Bunkerarchief)

R616 van Zandvoort. Let op het dunne dak van slechts 1 m gewapend beton. Deze bunker was verscholen gebouwd en had  een ramp nodig voor de gereedschapskarren.

Bron: Nationaal Archief, Den Haag, 2e Geniecommandement Bureau Registratie Verdedigingswerken (Bunkerarchief)

R616 van Leiden. Deze bunker lag in de stad en was zodanig als huid gecamoufleerd met een gemetselde omkleding, inclusief uitsparingen voor de ramen.

Bron: Nationaal Archief, Den Haag, 2e Geniecommandement Bureau Registratie Verdedigingswerken (Bunkerarchief)

Zoals deze bunker er in de jaren '70 bij lag, waarbij de stenen ommuring goed te zien is, samen met de uitsparingen voor de ramen.

R616 van Katwijk. Deze is in spiegelbeeld gebouwd en heeft een rechter buitenmuur van 3,5 m gewapend beton.

Bron: Nationaal Archief, Den Haag, 2e Geniecommandement Bureau Registratie Verdedigingswerken (Bunkerarchief)

Kabelschaltstelle en Kabelschaltbrunnen


Naast de R616 Großschaltstelle zijn er volop kleinere schakelstations gebouwd, die dienden voor de kleinere knooppunten. Deze schakelstations waren onbemand. 

Het kleinste type is een Kabelschaltbrunnen, een klein betonnen bunkertje, vaak gedeeltelijk in de grond verzonken, met een ruimte van 1,1 x 1,4 m en een hoogte van 1,8 m, met vaak maar enkele in- en uitgaande kabels. De Kabelschaltbrunnen was gebouwd in 40 cm gewapend beton, had stijgbeugels om er in en uit te klimmen met een klapluik om af te sluiten. Zie hiernaast voor een bouwtekening.

Een grotere variant is de Kabelschaltstelle, die vaker werd toegepast dan de Kabelschaltbrunnen. Deze heeft een schakelruimte van 2,5 bij 3 m en is wat zwaarder uitgevoerd dan de Kabelschaltbrunnen.

De Kabelschaltbrunnen en Kabelschalstelle vormden beschermde tussenstations tussen de kabelknooppunten, waarvan ook gebruik werd gemaakt bij het zoeken van storingen in het leidingnet.


Bouwtekening van een Kabelbrunnen.

Bron: Nationaal Archief, Den Haag, 2e Geniecommandement Bureau Registratie Verdedigingswerken (Bunkerarchief)

Naast de bouwwerken waarin de kabels werden doorverbonden, zijn er ook relais-stations met als functie het telefoonsignaal te versterken. Zo'n relais-station was in Alkmaar aan de Heilooerdijk, maar is na de oorlog afgebroken.




Nederlandse na-oorlogse tekening door Bureau Verdedigingswerken van de telefoonpost aan de Heilooerdijk in Alkmaar.

Bron: Nationaal Archief, Den Haag, 2e Geniecommandement Bureau Registratie Verdedigingswerken (Bunkerarchief)