Abwehr

Duitse militaire inlichtingendienst tijdens WO1 en WO2. Vanaf 1935 onder leiding van Admiraal Wilhelm Canaris. Duitse geheime dienst tijdens WO2, die als taak had informatie te vergaren in binnen- en buitenland, ook bezig met (contra-)spionage. De organisatie was vaak in strijd met andere geheime diensten zoals SD en Gestapo.

Aktion 1005

Duitse geheime operatie om de sporen van massavernietiging in het oosten van Europa uit te wissen. De slachtoffers van de Einsatzgruppen en vernietigingskampen werden opgegraven uit massagraven en vervolgens verbrand.

Aktion Reinhard

De geheime operatie van de nazi's om de Joden uit het Generalgouvernement om te brengen in de vernietigingskampen Belzec, Sobibor en Treblinka. Genoemd naar Reinhard Heydrich.

Anschluss

Duitse term voor de aansluiting van Oostenrijk aan Nazi-Duitsland, maart 1938, waarmee Oostenrijk deel ging uitmaken van het Groot-Duitse Rijk.

Antisemitisme

Benaming voor de vijandige houding ten opzichte van joden op grond van vooroordelen.

Arbeitseinsatz

Inschakeling in de Duitse oorlogseconomie van arbeiders uit de bezette gebieden tijdens WO2.

Ardennenoffensief

Laatste grootschalige Duitse offensief; december 1944 - januari 1945.

Ariërverklaring

Een niet-jood verklaring.

Arisch ras

Pseudo-wetenschappelijk begrip uit de 19e eeuw, overgenomen door de Nazi’s als het meest superieure menselijke ras. Het Arische ras is oorspronkelijk een aanduiding voor de Indogermanen die enige duizenden jaren geleden, voor het begin van onze jaartelling, Europa vanuit het oosten bevolkten. De term groeide uit tot een racistische aanduiding waarop de nazi's hun rassenleer baseerden.

ASDIC

Allied Submarine Detection Investigation Committee. Door de Britten gebruikt systeem om Duitse onderzeeërs op te sporen.

Ashcan

Amerikaans detentiekamp voor hooggeplaatste Duitsers. Het kamp, opgericht eind WO2, bevond zich in het Luxemburgse stadje Mondorf-les-Bains in het Palace Hotel. Tussen mei en augustus 1945 werden hier topnazi's en hoge legerofficieren gevangenen gehouden, in afwachting van het Neurenberg proces.

Atlantikwall

Of Neue Westwall zoals de linie eerst werd genoemd, is de Duitse verdedigingslinie langs de Atlantische kust, die moest bestaan uit 15.000 bunkers, versterkt met vele extra hindernissen, bedoeld om een eventuele geallieerde invasie op de kust af te slaan. De linie liep van Noorwegen tot de Spaanse grens en werd, vanaf december 1941, gebouwd door de Organisatie Todt.

Aussenlager

Buitenkamp van een concentratiekamp op enige afstand gelegen van een groter concentratiekamp, het Stammlager.

Ausweis

Door Duitsers verstrekt document waarmee de houder toestemming kan aantonen, om op een bepaalde plaats of gedurende een bepaalde tijd, ergens aanwezig te mogen zijn.

Avondklok

Verbod om zich 's avonds of 's nachts op straat te bevinden.

Babi Jar

Ravijn in het noordwesten van Kiev. Eind september 1941 werden hier bijna 34 duizend Joden vermoord door het Duitse Sonderkommando 4a onder leiding van Paul Blobel.

Bahnschutzpolizei

Spoorwegpolitie in het Derde Rijk. Net als diverse andere politie-onderdelen maakte de spoorwegpolitie deel uit van de Ordnungspolizei.

Bazooka

Amerikaans anti tankgeschut in de vorm van een lange buis, dat door 1 man kan worden gedragen en vanaf de schouder wordt afgevuurd. Britse tegenhanger is de PIAT; de Duitse tegenhanger de Panzerfaust of Panzerschreck.

BS

Binnenlandse strijdkrachten, opgericht 5 september 1944, bundeling van de drie gewapende verzetsorganisaties: LKP, OD en RvV.

Blitzkrieg

Zeer snel verlopende veldtocht. Lucht- en grondstrijdkrachten werken nauw samen. Voor het eerst toegepast door de Duitsers bij de inval in Polen, september 1939.

Blut und Boden

Term waarmee Hitler aanduidde dat mensen van Duitse afkomst (Duits bloed) het recht hebben op Duitse bodem te wonen.

Bocage

Het karakteristieke heggenlandschap van Normandië. Dit landschap vertraagde de opmars van de Geallieerde troepen na D-day zeer en kostte hen vele slachtoffers omdat de heggen zeer goed verdedigbaar waren en derhalve stuk voor stuk veroverd dienden te worden op de Duitsers.

Bomber Command

Onderdeel van de RAF dat zich met strategische en tactische bombardementen bezighield.

Brisantbom

Hoog explosieve bom met scherfwerking. Frans: briser = verbrijzelen. Soms voorzien van tijdontsteking c.q. vertragingsmechanisme.

Brisantgranaat

Projectiel met krachtige springlading, afgeschoten uit geschut .

Bruggenhoofd

Een aan de andere kant van een obstakel veroverd stuk land waaruit de aanvaller zijn aanval verder kan voortzetten.

Bruine huis

Verenigingshuis van de Nationaal-Socialistische Beweging

Bruinhemden

Bijnaam voor de leden van de SA, de para-militaire knokploegen van de NSDAP, vanwege de bruine kleur van hun uniformhemden.

Buchenwald

Een in 1937 opgericht concentratiekamp, bij het plaatsje Weimar.

BBO

Bureau Bijzondere opdrachten, opgericht, 15 maart 1944, als opvolger van de MID (Militaire Inlichtingen Dienst).

(N)BS

(Nederlandse) Binnenlandse Strijdkrachten: samenvoeging, onder bevelvoering van Prins Bernhard, van de drie erkende verzetsorganisaties: Landelijke knokploegen (LKP), Raad van Verzet (RvV) en Ordedienst (OD).

CCD

Crisis Controle Dienst (CCD of C.C.D.), eerder Centrale Crisis Controle Dienst (CCCD). Een Nederlandse overheidsdienst die in 1934 werd opgericht en tot 1954 bleef bestaan. Hield vooral toezicht op de handel in schaarse goederen. Gedurende de bezetting van Nederland door de Duitsers had de dienst onder meer de taak om de wijdverbreide zwarte handel te bestrijden.

Strenge controles werden door de CCD uitgevoerd tijdens het binnenhalen van de oogst. Wie betrapt werd op zwarte handel kon op een zware straf rekenen.

Ook de verzameling en distributie van uitgeworpen levensmiddelen in mei 1945 stond onder controle van de CCD. In 1954 werd de CCD vervangen door de Algemene Inspectiedienst (AID).

Collaborateur

Nederlander die Duitsers hielp om zo de eigen situatie te verbeteren. Handelde met de nazi's of verraadde ondergedoken Joden tegen betaling of om zelf te worden gespaard. Naar schatting was 5% van de Nederlandse bevolking tijdens WO2 collaborateur.

Concentratiekamp

interneringskamp bedoeld voor de vijanden van het Derde Rijk. De bouw van concentratiekampen begon nadat Hitler aan de macht kwam. Er waren verschillende typen: werkkampen, gevangenissen en dodenkampen.

Collaboratie

Medewerking vanuit de bevolking aan de bezetters, meer in het algemeen samenwerking verleend aan de vijand door zogeheten collaborateurs.

Conventie van Genève

De verzamelnaam voor vier verdragen die in Genève zijn geformuleerd en die, onderdeel uitmakend van het internationaal recht, de rechtsregels bepaalt voor oorlogstijd. Deze verdragen hielden zich onder andere bezig met de behandeling van oorlogsslachtoffers en gewonde soldaten, de erkenning van het Rode Kruis als beschermd orgaan in oorlogstijd, rechtsregels bij oorlogen op zee, bescherming van krijgsgevangenen en burgers in oorlogstijd.

D-Day

De dag dat de invasie van West-Europa plaatsvond, 6 juni 1944. De geallieerden landden op vijf plaatsen op de Normandische kust om hun opmars naar Nazi-Duitsland te beginnen.

Hoewel D-Day vaak als Decision Day wordt vertaald, is dit niet geheel correct. De D staat gewoon voor Day, in het militaire jargon wordt namelijk gesproken van een operatie op Dag D, beginnend op Uur U.

Dachau

Stad in de deelstaat Beieren waar de nazi’s hun 1ste concentratiekamp oprichtten.

DAK

Deutsches Afrika Korps. Duits expeditieleger. In 1941 uitgezonden om de Italianen bij te staan in hun woestijnoorlog in Noord-Afrika. Het DAK boekte veel succes onder het bevel van Erwin Rommel.

DAP

Deutsche Arbeiters Partei, partij in 1919 opgericht. De uitgangspunten van de partij hadden alle van doen met het vermeende verraad achter de frontlinie in WO1 door de joden en de marxisten.

Hitler werd lid van de partij toen hij als militair verbindingsman onderzoek deed naar extreem-rechtse partijen in het na-oorlogse Duitsland. Hitler zorgde er uiteindelijk ook voor dat de partij haar naam veranderde in Nationaal-Socialistische Duitse Arbeiders Partij.

Denazificatie

De bestraffing van nazi-misdadigers en verwijderen ervan in het openbare bestuur na WO2 in Duitsland.

Deutsche Ahnenerbe

Ideologisch instituut van de SS, opgericht in 1935 door onder andere Heinrich Himmler als een studiegezelschap dat onderzoek deed naar en de kennis verbreidde over de voorouderlijke erfenis (Geistesurgeschichte, zoals de Duitsers het noemden) van het Arische Ras. Ze zochten wetenschappelijk, archaeologisch en antropologisch bewijs dat het Arische ras superieur was aan de andere rassen.

Deutscher Luftsportverband (DLV)

Een samenvoeging, die plaatsvond in 1933, van vier verschillende luchtvaartbewegingen met het doel één groot militair vliegersverband te creëeren. Dit vliegersverband was de logische voorganger van het later door Hermann Göring geleide rijksluchtvaartministerie.

DNB

Death Non Battle, gestorven, maar niet door oorlogshandelingen.

DOI

Died Of Injuries, gestorven door verwondingen.

DOW

Died Of Wounds, gestorven door verwondingen.

Distributie

Door overheid opgelegde maatregelen wanneer eerlijke verdeling van goederen onder de bevolking, door middel van rantsoenering, noodzakelijk zijn.

D-Day

Op 6 juni 1944 landden geallieerde troepen op de Normandische kust. De D is een militaire aanduiding voor Day; onterecht wordt er wel eens Decision-Day van gemaakt. De term D-day wordt gebruikt om respectievelijk de dag aan te duiden waarop een militaire operatie zal plaatsvinden.

Derde Rijk

Hitler riep in 1933 het Derde Rijk uit toen hij de macht kreeg. De term komt uit het boek Das Dritte Reich van Arthur Moeller van den Bruck uit 1923. Het eerste rijk was het Heilige Roomse Rijk, het tweede het Duitse Keizerrijk van 1871 tot 1918.

Dodenmarsen

Op het eind van de oorlog werden door de nazi's gevangenen van concentratiekampen verplicht tot zogenaamde dodenmarsen om de sporen van de concentratiekampen uit te wissen. Gevangenen moesten van het ene kamp naar het andere kamp lopen, maar ook naar de Oostzee, waar ze de zee in werden gedreven en doodgeschoten. De Duitsers hoopten zo dat de lichamen nooit gevonden zouden worden. Naar schatting kwamen een kwart miljoen mensen om het leven tijdens deze marsen.

Dolle dinsdag

Term uit WO2 als aanduiding voor dinsdag 5 september 1944. Op die dag speelden zich in heel Nederland emotionele taferelen af naar aanleiding van de berichten dat het land nu elk moment bevrijd kon worden van de Duitse bezetting. De geallieerden hadden in de voorgaande dagen in hoog tempo terrein gewonnen.

Driehoek op kleding

Op de kleding van gevangen van de nazi’s, werd met een gekleurde driehoek de reden van gevangenschap aangegeven.

• Rood: Communist of verzetsstrijder
• Groen: Crimineel
• Paars: Gelovigen die bezig waren hun geloof uit te dragen zoals Jehova’s
• Bruin: Zigeuners

Blauw: Emigranten die volgens de nazi's nutteloos voor het Rijk waren.

Zwart: A-socialen: prostituees, alcoholisten, werk- en dienstweigeraars.

Einsatzgruppen

Speciale eenheden samengesteld uit verschillende SS en politiediensten onder supervisie van het Reichssicherheitshauptamt (RSHA). Einsatzgruppen werden ingezet tijdens de Duitse invasie van Polen in 1939 en tijdens operatie Barbarossa in 1941. Deze eenheden hadden in 1939 de opdracht om de Poolse intelligentsia te elimineren. In de Sovjet-Unie werden Einsatzgruppen ingezet om politieke en raciale vijanden van het Rijk, waaronder joden, zigeuners en communisten, te executeren.

Endlösung

Eufemistische term, letterlijk eindoplossing, waarbij met oplossing bedoeld werd de oplossing voor het Jodenprobleem zoals dat door de nationaal-socialisten was geconstateerd. De Endlösung zou uiteindelijk vorm krijgen in de pogingen van de nazi's om het gehele Joodse volk in Europa uit te roeien in speciaal daarvoor ingerichte vernietigingskampen.

Engelandvaarders

Bijnaam voor Nederlandse mannen die voor en tijdens WO2 Engeland probeerden te bereiken over zee om vanuit daar de Duitsers te bevechten. Velen stierven tijdens de overtocht die soms zelf in kano's werd ondernomen. De meeste Engelandvaarders konden via radio Oranje hun veilige aankomst aan het thuisfront laten horen via codewoorden.

Englandspiel

Het spel van spionage en contra-spionage, gevoerd tussen de Britse Special Operations Executive (SOE) en de Nazi's.

Enigma

Cryptografische (de)coderingsmachine. In gebruik bij de Duitsers gedurende de oorlog. Enigma werd gekraakt door de Engelsen, geholpen door de Polen, waardoor veel Duitse (militaire) informatie bij hen vooraf bekend was.

ETO

European Theater of Operations. Het strijdtoneel in Europa.

Einsatzgruppen

Mobiele doodseskaders bestaande uit leden van de Sipo, SD, Orpo en Waffen-SS, die de Wehrmacht volgden in het spoor van haar opmars. Deze eenheden werden ondersteund door de Duitse militaire politie en/of vrijwilligerseenheden. Hun slachtoffers, hoofdzakelijk Joden, werden geëxecuteerd en in massagraven gedumpt. Naar schatting werden één miljoen Joden op deze manier gedood.

Fallschirmjäger

Duitse parachutisten van de Luftwaffe.

Fascisme

De oorspronkelijke naam van de antidemocratische politieke beweging in Italië onder leiding van de dictator Benito Mussolini. Mussolini was leider van Italië van 1922 tot 1943. Tegenwoordig is fascisme een veelgebruikte term voor antidemocratische politieke stromingen. Ook het Duitse nationaalsocialisme wordt in de geschiedenis wel eens fascisme genoemd.

Februaristaking

Anti-Duitse manifestatie in Nederland gedurende op 25 en 26 februari 1941. De aanleiding voor deze manifestatie was de gewelddadige razzia door de WA en Duitse soldaten in de Joodse buurt van Amsterdam.

Feuerschutzpolizei

Brandweer- en politiedienst in het Derde Rijk. Net als andere politie-onderdelen maakte de Feuerschutzpolizei deel uit van de Ordnungspolizei.

Flak

Flieger/ Flugzeug Abwehr Kanone. Duits luchtafweergeschut.

Flying Fortress

Bijnaam voor de Amerikaanse B-17 bommenwerper, vanwege zijn zware (verdediging) bewapening.

Freya

Duitse lange afstandsradar, vernoemd naar een Germaanse godin. Werd gebruikt als vroeg waarschuwingssysteem voor naderende geallieerde bommenwerpers. Kon bommenwerpers al zien bij de start.

Führer

Duits voor leider. Hitler was de führer van nazi-Duitsland.

Grune Polizei

Om de bevolking in het gareel te houden was er de Ordnungspolizei, vanwege de groene uniformen meestal Grüne Polizei genoemd.

Geallieerden

Verzamelnaam voor de landen / strijdkrachten die vochten tegen Nazi-Duitsland, Italië en Japan gedurende WO 2.

GDN

Geheime Dienst Nederland (inlichtingendienst van de illegaliteit).

Gee

Geallieerd radio geleide systeem om bommenwerpers naar het doel te geleiden.

Gestapo

Geheime Staatspolizei, de geheime politie in het Derde Rijk.

Getto

Grotendeels van de buitenwereld afgescheiden stadswijk voor Joden. Het aanstellen van getto's had als doel om Joden uit het dagelijkse leven te weren. Vanuit getto's konden Joden bovendien gemakkelijker gedeporteerd worden naar de concentratie- en vernietigingskampen. Ook bekend als 'Judenviertel' ofwel 'Joodse wijk'.

Groot-Duitsland

Een Duitsland met zodanige grenzen dat alle Duitssprekenden binnen die grenzen kunnen wonen. Streven van de Nazi-partij.

Holocaust

Massale vernietiging van het Joodse volk.

H2S

Doelopsporingsradar aan boord van een bommenwerper.

Hakenkruis

Een door Adolf Hitler ingevoerd symbool voor het nationaal-socialisme. Van oorsprong is het een oud symbool voor vuur en zon.

HEAT

Hoog explosieve anti-tank granaat. Bestemd om bepantsering te doorboren. Gebruikt in een bazooka of panzerfaust.

Heer

Duitse landmacht, naast de Luftwaffe en de Kriegsmarine onderdeel van de Duitse Wehrmacht.

Heeresgruppe

Was de grootste Duitse grondformatie en was direct ondergeschikt aan het OKH. Een Heeresgruppe opereerde in een groot gebied en kon een paar 100.000 man groot worden.

Herrenvolk

Term uit de Nazi rassenleer. Volk dat zich verheven voelt boven andere volkeren.

Hitlerjugend

Nationaal-socialistische Duitse jeugdorganisatie waar jongens van 14 tot 18 jaar militaire discipline en gehoorzaamheid werd aangeleerd en waarbij fysieke kracht werd ontwikkeld. De Hitlerjugend werd in 1926 opgericht en was vanaf 1936 de enige legale jeugdorganisatie in het Derde Rijk. Tevens de benaming van de 12e SS panzerdivisie.

Holocaust

Aanduiding voor de vernietiging van het Europese Jodendom door de nazi's. Holokauston is de Griekse benaming voor een geheel verbrande offergave.

Hongerwinter

Benaming voor de winter van 1944–1945 in Nederland. Noord-Nederland was nog niet bevrijd van de Duitse bezetting en werd geteisterd door een stagnerende energievoorziening, voedseltekorten en een koude winter.

Horsa

Zweefvliegtuig door de geallieerden gebruikt bij luchtlandingsoperaties voor het vervoeren van soldaten en rijdend materieel.

Houwitser

Ook bekend als Haubitze (Du) of Howitser (En). Houwitser is een krombaan geschut. Schiet dus met een kromme baan en heeft daardoor een minder grote reikwijdte. Deze kan voor een 155mm houwitser toch nog bij 18 km liggen

IFF

Identification Friend-Foe, kleine zender aan boord van een vliegtuig om de radar operator aan de grond te laten weten of een toestel vijandig is of niet.

IJzeren Kruis

Duitse militaire onderscheiding, vertaling vanuit het Duits.

Incendiary munitions

Brandstichtende ammunitie. Napalm, termiet en witte fosfor.

Infanterie

Het voetvolk van een leger (infanterist).

Inflatie

Een langdurig economisch proces van algemene prijsstijging en geldontwaarding (koopkrachtdaling van het geld).

Inkwartiering

Het onderbrengen van soldaten bij particulieren.

Interbellum

Het tijdvak tussen WO I en WO II.

Inundatie

Het met opzet onder water zetten van land met als doel de opmars van de vijand te verhinderen of te vertragen.

Jager

Ook jachtvliegtuig genoemd, gevechtsvliegtuig. Men onderscheidt jachtvliegtuigen voor luchtverdediging (bewapend met boordkanon en/of meegevoerde geleide raketten) en voor tactische doeleinden (bewapend met bommen (nucleaire of conventionele] of raketten). De toestellen voor tactische doeleinden worden ook wel jachtbommenwerpers of jagerbommenwerpers genoemd, omdat het bommenwerpers zijn met de snelheid en wendbaarheid van jachtvliegtuigen.

Jodenvervolging

Een door de nazi’s opgelegde actie om Joden het leven moeilijk te maken, actief te vervolgen en zelfs uit te roeien.

Joodse Raad

Tijdens de bezetting een door de Duitsers ingesteld joods bestuur, dat onder andere mee moest werken aan de deportatie van joodse Nederlanders.

Jeugdstorm

Jeugdafdeling van de NSB.

Jodenster

Kenteken dat Joden in Duitsland en bezet gebied moesten dragen tijdens WO2. De verplichting gold voor Joden boven de leeftijd van zes jaar in bijna het gehele door de nazi's bezette Europa, met uitzondering van Finland, Noorwegen, Denemarken en Vichy-Frankrijk.

Kaliber

De inwendige diameter van de loop van een stuk geschut, gemeten bij de monding. De lengte van de loop wordt vaak aangegeven in het aantal kalibers. Zo is bv de loop van het kanon 15/24, 24×15 cm lang.

Kamikaze

Een kamikaze-piloot stortte zich met bommen aan boord op het vijandelijk doel, met name op Amerikaanse schepen. Men deed dit voor de goede zaak en een mooiere dood was niet denkbaar. Enkele duizenden kamikaze-piloten vonden zo de dood.

Kampfgruppe

Tijdelijke militaire formatie in het Duitse leger, samengesteld uit verschillende specialismen (pantsereenheden, artillerie, infanterie, anti-tankwapens en soms ook genie) met een speciale opdracht binnen het slagveld. De Kampfgruppen werden meestal genoemd naar de commandant van het verband.

Kapo

Een Kapo was een gevangene in een concentratiekamp van nazi-Duitsland in de Tweede Wereldoorlog, die als taak had op de andere gevangenen toe te zien. Een Kapo moest voor de SS het werk van de gevangenen begeleiden en hij was verantwoordelijk voor hun resultaten.

Karabijn

Een al dan niet automatisch wapen met een geringer ballistisch vermogen dan een geweer van hetzelfde kaliber, veroorzaakt door een kortere loop. Het effectief vuur varieert van 200 tot 300 meter.

Kettenhunde

Bijnaam voor Duitse Feldgendarmes. Deze gendarmes droegen een metalen halsketting met daaraan een plakkaat waarop 'Feldgendarmerie' vermeld stond.

KIA

Killed in action, gedood in de strijd.

KIAS

Killed in Action, lost at sea, gedood in de strijd, vermist op zee.

KIMAC

Killed In Mid-Air Collision

King Kong

Nederlandse (dubbel) spion. Echte naam Christiaan Lindemans (1912-1946), vermeende rol bij het mogelijke verraad bij Market Garden en zijn relatie met Prins Bernhard.

Knijpkat

Zaklantaarn die werkt op een dynamo die aangedreven wordt door voortdurende knijpbewegingen. Bij iedere kneep produceert de knijpkat een geluid dat lijkt op het jammeren van een kat.

KNIL

Koninklijk Nederlandsch Indisch Leger (1830-1950). Benaming van het Nederlandse leger in Indonesië.

Kommandobefehl

Op 18 oktober 1942 vaardigde Adolf Hitler het Kommandobefehl uit. Dit hield in dat leden van geallieerde commando's en luchtlandingstroepen direct gedood moesten worden of overgedragen moesten worden aan de Sicherheitsdienst (SD).

Kompanie

Maakte meestal deel uit van een Bataillon of een Abteilung en bestond uit een aantal Züge. In theorie bestond een Kompanie uit 100 - 200 man.

Korps

Bestond meestal uit tussen de twee en vijf Divisies en was meestal ondergeschikt aan een Leger. In theorie bestond een Korps uit 40.000 - 60.000 man.

Kriegsmarine

Duitse marine, naast de Heer en de Luftwaffe onderdeel van de Duitse Wehrmacht.

KRIPO

Kriminal Polizei, de burgerrecherchedienst van Nazi Duitsland.

Kristallnacht

De nacht van het gebroken glas van 9 op 10 november 1938, waarin meer dan 1000 Duitse synagogen in brand werden gestoken. 7000 winkels en bedrijven van joden werden vernield. Tienduizenden joden werden opgepakt. De naam Kristallnacht komt van het vele gebroken glaswerk van die nacht.

Kruiser

Snelvarend oorlogsschip van 8.000-15.000 ton, geschikt voor diverse taken als verkenning, verkenningsafweer en konvooibescherming.

Landdag

De volksvertegenwoordiging van een Duitse deelstaat.

Landstorm

Vóór WO2 de benaming voor verschillende, uit vrijwilligers bestaande formaties van de landmacht in Nederland. De Landstorm werd kort na de Duitse inval in 1940 door de bezetter ontbonden.

Landstorm Nederland

Een tijdens de Duitse bezetting in Nederland gelegerde territoriale eenheid van de Waffen-SS, dat voornamelijk bestond uit Nederlandse vrijwilligers. Zij werd in maart 1943 ingesteld onder de naam Landwacht, maar toen later in het jaar een organisatie onder de naam Landwacht Nederland werd opgericht, werd haar naam gewijzigd in Landstorm. De Landstorm is aan het front tegen de geallieerden ingezet. De grootste omvang heeft 8.000 man bedragen.

Landwacht

Tijdens de bezetting gewapende NSB'ers met politiebevoegdheden.

Lazarettschiffverband

Een Duits verband in bezet Nederland dat bestond uit in beslag genomen mijnenvegers en sleepboten. De taak van het verband was om gecrashte vliegers uit zee op te pikken. Per januari 1941 werd het verband omgezet in de Nederlandse Zeereddingsdienst.

Lebensborn

Programma van de SS met als doel het kweken van een Arisch superras. In speciale pleeghuizen werden Arische vrouwen bevrucht door Arische SS'ers.

Lebensraum

Nazi-term waarmee werd aangegeven dat het overbevolkte Duitsland nieuwe gebieden (levensruimte) nodig had om te kunnen bestaan.

Leibstandarte

Elitetroepen. Oorspronkelijk de lijfwacht van Hitler, groeide van gemotoriseerd infanterieregiment uit tot een Pantserdivisie.

Lend-Lease Act

Leen-pacht regeling (1941). Regeling waardoor geallieerde landen wapens 'leenden' van de Verenigde Staten.

Lichtenstein

Duits radar systeem aan boord van een nachtjager.

Luchtbrug

Verbinding door de lucht, met een belegerd of geblokkeerd gebied.

Luftschutz

Duitse maatregelen die genomen werden om onder andere steden en burgers te beschermen tegen luchtaanvallen.

Luftwaffe

Duitse luchtmacht.

LKP

Landelijke Knokploegen, Nederlandse verzetsorganisatie die zich voornamelijk bezighield met met gewapende overvallen op distributiekantoren, bevolkingsregisters en gewestelijke arbeidsbureaus. Ook overvallen met het doel materialen buit te maken en/of te vernietigen alsook arrestanten te bevrijden.

LO

Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers, zorgde onder andere voor onderduikadressen, distributiebonnen, geld, valse papieren en levensmiddelen.

Madagascar plan

Niet uitgevoerd plan dat erop gericht was om joodse burgers binnen het Duitse Rijk verplicht te laten immigreren naar het eiland Madagascar.

Maginotlinie

Franse verdedigingslinie aan de Frans-Duitse grens.

Maquis

Franse ondergrondse verzetsbeweging tijdens WO II.

Master Bomber

Gespecialiseerd toestel dat het markeren van het doelwit leidde en de bommenwerpers waar nodig corrigeert zodat de bommen zo dicht mogelijk op het doelwit vallen.

MIA

Missing in action,

MID

Militaire Inlichtingen Dienst.

Militair Gezag

Nederlands militair orgaan met bijzondere bevoegdheden op niet militair terrein (1944-1946).

Mobilisatie

Een leger in staat van oorlog brengen; de overgang van vredestoestand naar oorlogstoestand. Het Nederlandse leger werd gemobiliseerd op 29 augustus 1939.

Molotov-Ribbentrop Pact

Monsterverbond en niet-aanvalsverdrag tussen Nazi-Duitsland en de Sovjetunie in 1939 en waarin in het geheim Oost-Europa werd opgedeeld.

Molotovcocktail

Populaire benaming voor eenvoudige brandbom, bestaande uit een van een lont voorziene fles, gevuld met een mengsel van benzine of kerosine met (motor)olie. De verhouding is ongeveer 2/3 benzine en 1/3 olie. Als je alleen benzine zou gebruiken, vloeit het te snel uit. Olie laat het "plakken" en verhoogt zo de werking.

Moral bombing

Bombardementen gericht op de vijandelijke arbeiders en andere burgerbevolking. Het doel is hen te demoraliseren of hun moraal te breken en ze te bewegen tot een opstand tegen de autoriteiten.

Mortier

Kanon dat zijn granaten op korte afstand (via een zeer kromme baan) kan doen neerkomen.

Mulberryhaven

Kunstmatig door de geallieerden aangelegde havens in 1944 aan de kusten van Normandië. Deze havens bestonden uit caissons (drijvende betonnen bouwwerken) die dan op de plaats van bestemming werden afgezonken. Deze bleven in gebruik totdat havenplaatsen als Cherbourg en Calais veroverd waren. Lees meer...

Mussert-joden

De term die wordt gebruikt voor de joden die door Mussert of een andere nazi werden bewonderd vanwege hun maatschappelijke of wetenschappelijke betekenis. In totaal waren er 84 joden die deze naam toegekend kregen.

München, Akkoord van

Conferentie in 1938 tussen Hitler, Chamberlain, Daladier en Mussolini over Tsjecho Slowakije. Ter voorkoming van een Europese oorlog moest dit land het Sudetengebied afstaan aan Duitsland.

NAD

Nederlandse Arbeidsdienst, een eerst vrijwillige en later verplichte Werkinzet (Arbeitseinsatz) voor mannen en vrouwen in Nederland tijdens de Duitse bezetting.

Nacht und Nebel

Speciale strafklasse om verzetsmensen spoorloos te laten verdwijnen.

Nationaal-socialisme

Een door Hitler opgestelde politieke ideologie, gebaseerd op de superioriteit van het Germaanse ras, het leidersprincipe en een fel nationalisme. Het was anti-democratisch en racistisch. De leer werd georganiseerd in de NSDAP. Het Nationaal-socialisme vormde van 1933-1945 het fundament van het totalitaire Hitler-Duitsland.

Nationalisme

Streven van een volk staatkundig onafhankelijk te worden of die onafhankelijkheid veilig te stellen.

Nazi

Afkorting voor een nationaal socialist.

Nazisme

Afkorting van nationaal-socialisme.

Nederlandsche Kultuurkamer

Op 25 november 1941 door de rijkscommissaris voor het bezette Nederlandse gebied, Arthur Seyss-Inquart, ingestelde overkoepelende vakorganisatie van allen die werkzaam waren op het gebied van kunst en cultuur.

Neurenbergse Wetten

Door Hitler, op de partijdag van 15 september 1935, afgekondigde wetten. De wetten bestonden onder andere uit bepalingen over huwelijken en geslachtsgemeenschap tussen joden en niet-joodse Duitsers. Joden werd het Duits staatsburgerschap ontnomen. Ook bekend als de rassenwetten.

NJS

Nationale Jeugdstorm, Nederlandse jongerenbeweging, 1934 tot 1945, georganiseerd naar voorbeeld van de Duitse Hitlerjugend en als nationaal socialistische tegenhanger van de padvinderij.

NSB

Nationaal Socialistische Beweging, Nederlandse politieke partij, die van 1931 tot 1945 heeft bestaan. De NSB huldigde de ideologie van het nationaalsocialisme. Presenteerde zich vanuit een anti-democratische gezindheid, niet als partij maar als een beweging en fungeerde ten tijde van WO2 als collaboratiepartij.

Oboe

Geallieerd radar geleide systeem, van begin 1943, om bommenwerpers naar hun doel te leiden.

Odessa

Organization der Ehemaligen SS Angehörigen, geheime organisatie van en voor oud SS'ers. Zorgde na de oorlog onder andere voor nieuwe identiteiten en huisvesting in het buitenland.

OKH

Ober Kommando des Heeres. Het Duitse opperbevel over het Heer.

OKL

Ober Kommando der Luftwaffe. Het Duitse opperbevel over de Luftwaffe.

OKM

Ober Kommando der Kriegs Marine. Het Duitse opperbevel over de Kriegsmarine.

OKW

Ober Kommando der Wehrmacht. Het Duitse opperbevel over de Wehrmacht (Heer, Luftwaffe en Kriegsmarine).

OD

Ordedienst, Nederlandse illegale organisatie die bestond uit voornamelijk oud-militairen, beroepsmilitairen, dienstplichtige militairen en geestverwante burgers.

Orpo

Ordnungspolizei, om de bevolking in het gareel te houden was er de Ordnungspolizei, vanwege de groene uniformen meestal Grüne Polizei genoemd.

Panzerfaust

Duits anti tank wapen gebruikt door de infanterie.

Paratroopers

Luchtlandingstroepen.

Pathfinder Force

Eenheid die voor de bommenwerpers uitvloog om het doelwit te vinden en het richtpunt met lichtkogels te markeren.

PIAT

Projector Infantry Anti Tank. Brits anti tank wapen voor gebruik door infanterie troepen.

PLUTO

Pipeline Underwater Transport of Oil, buizenstelsel onder de zee en door geheel Normandië (later zelfs door een groot gedeelte van West Europa) voor de bevoorrading van brandstof voor de geallieerden.

POW

Prisoner of war, krijgsgevange.

POWd

Died while prisoner of war, gestorven als krijgsgevangenen.

Proces van Neurenberg

Proces in 1946 van een geallieerd militair tribunaal tegen de belangrijkste vertegenwoordigers van het Nazi regime, die terechtstonden als oorlogsmisdadigers.

PB

Persoonsbewijs, identiteitskaart met pasfoto, vingerafdruk en persoonlijke gegevens als naam, adres, geboorteplaats en beroep. In april 1941 werden alle Nederlanders van vijftien jaar en ouder verplicht tot het bezit van een persoonsbewijs.

PBC

Persoonsbewijscentrale

POD

Politieke Opsporings Dienst, hield zich na de oorlog bezig met het opsporen van oorlogsmisdadigers.

RADAR

Radio Detection And Ranging, systeem voor het met elektromagnetische golven vaststellen van de aanwezigheid, afstand, snelheid en richting van voorwerpen als schepen, vliegtuigen enz.

Radio Oranje

Radiozender gericht op het bezette Nederland, die gedurende WO2 vanuit Engeland uitzond.

RAF

Royal Air Force, Britse luchtmacht

Razzia

Georganiseerde drijfjacht op een groep mensen. Dat konden joden zijn, maar ook onderduikers of andere groeperingen.

Regiment

Onderdeel van een divisie. Een divisie bestaat uit een aantal regimenten. Bij de landmacht van oudsher de benaming van de grootste organieke eenheid van één wapensoort.

RAD

ReichsArbeitsDienst, in Nazi-Duitsland, ingevoerde arbeidsdienst (1935) voor mannen tussen de 18 en 25 jaar.

Rijkscommissaris in Nederland

Arthur Seyss-Inquart, de hoogste vertegenwoordiger van het Duitse gezag tijdens de bezetting in Nederland.

RSHA

Reichssicherheitshauptambt, centrale inlichtingen en veiligheidsdienst van het Derde Rijk

RAD

Reichsarbeitsdienst, organisatie die door nazi-Duitsland was opgezet om de werkloosheid terug te dringen, analoog aan de werkverschaffing die in Nederland was opgezet. Tijdens WO2 werd de Reichsarbeitsdienst ingezet ter ondersteuning van de Wehrmacht.

Razzia

Grootscheepse door politie of militairen georganiseerde zoekactie of drijfjacht op Joden, onderduikers en arbeidskrachten.

RvV

Raad van Verzet, links georiënteerde verzetsorganisatie, vooral gericht op het plegen van sabotage.

SHAEF

Supreme Headquarters Allied Expeditionary Force, het geallieerde opperbevel in West-Europa, na de landing in Normandië.

SD

Sicherheitsdienst, de nationaal-socialistische inlichtingen en (contra)spionagedienst van de SS.

SIPO

Sicherheitspolizei, samenvoegingsverband van Gestapo en Kriminalpolizei.

SMERSH

Te vertalen als "Dood aan Spionnen"; een in 1943 opgerichte contraspionage eenheid van het Rode Leger. De belangrijkste taak was het veiligstellen van gebieden waar het Rode Leger opereerde door partizanen, saboteurs en spionnen te bestrijden en de arrestatie van verraders, deserteurs, spionnen en criminelen.

SOE

Special Operations Executive. Britse organisatie uit WO II die zich bezighield met geheime operaties en spionage. Een van zeven geheime organisaties die door de Britse regering tijdens WO II in Engeland werd opgericht.

Spoorwegstaking

Deze werd op 17 september 1944 via de radio afgekondigd en ingewilligd door het Nederlandse spoorwegpersoneel. De spoorwegstaking diende ter ondersteuning van het geallieerde plan Market Garden, maar bleef tot de bevrijding.

SS'er

Lid van de in 1925 in Duitsland opgerichte paramilitaire organisatie binnen de nazipartij, oorspronkelijk de persoonlijke lijfwacht van Hitler. De groepering groeide uit tot wat de nazi's beschouwden als een elite-eenheid. De SS had haar eigen kentekens, uniformen en militaire rangen. Het symbool van de SS bestaat uit een gestileerde, dubbele bliksemschicht, de zogenaamde Sig-rune.

SS-Verfügungstruppe

Parate troepen van de SS, die onder andere werden ingezet voor de onderdrukking van gewapende opstanden. Deze eenheden streden ook aan de zijde van de Wehrmacht tijdens de inval van Polen in september 1939. De SS-Verfügungstruppes (SS-VT) vormden de basis van de uiteindelijke Waffen-SS die in 1939 werd opgericht vanuit de SS-VT, de Totenkopfverbände en de Leibstandarte Adolf Hitler.

SA

Sturmabteilung, (ook wel SA of Bruinhemden genoemd) was een door Hitler in 1921 opgerichte beschermingsdienst (knokploeg) met in eerste instantie de taak om partijvergaderingen van de NSDAP te beschermen tegen politieke tegenstanders en als neventaak het intimideren van politieke tegenstanders.

SS

Schutzstaffel, machtige organisatie binnen het Derde Rijk, met als oorspronkelijk doel de beveiliging van Hitler en andere nazi's, maar al snel werd de SS ingezet voor diverse militaire-, veiligheids- en politiedoelen. De SS bewaakte onder andere de concentratiekampen en bemanden Einsatzgruppen. De militaire tak van de SS was de Waffen-SS.

De groepering groeide uit tot wat de nazi's beschouwden als een elite-eenheid. De SS had haar eigen kentekens, uniformen en militaire rangen. Het symbool van de SS is een gestileerde dubbele bliksemschicht, de zogenaamde Sig-rune.

Stahlhelm

Benaming voor de helm die Duitse militairen droegen gedurende WO II.

Swastika

Hakenkruis.

Tobruk

Kleine bunker. Meestal door één soldaat met een machinegeweer bemand, maar er bestonden ook grotere tobruks waar een kanon of mortier in was geplaatst.

Todt, Organisation

Een soort militair gestuurd arbeidsleger. Tijdens WO II legde deze organisatie onder andere de Atlantikwall aan en droeg ze zorg voor het herstel van de door bombardementen beschadigde verbindingen. In de bezette gebieden werd de organisatie berucht door het gebruik van dwangarbeiders.

Totalitarisme

Politiek systeem waarin het individu geheel en al onderworpen is aan dat systeem, ook in zijn/haar privéleven.

Totenkopfverbände

Speciale formatie binnen de SS voor de bewaking van concentratiekampen.

Tweefrontenoorlog

Toestand die ontstaat als een land aan twee grenzen of in twee verschillende gebieden oorlog moet voeren. Duitsland had tijdens beide wereldoorlogen het west- en het oostfront, gedurende WO II had Duitsland zelfs een Driefrontenoorlog met als zuidfront het Middellandse zeegebied en Noord-Afrika.

U-boot

Duitse benaming voor onderzeeboot; hebben tot in 1943 een belangrijke rol gespeeld.

ULTRA

Britse inlichtingendienst tijdens WO II.

V-wapens

In het Duits: Vergeltungswaffen. De geheime wapens die Hitler aan het eind van WO II de overwinning moesten bezorgen. Operationeel waren de V1 (vliegende bom) en V2 (raketwapen).

Vazalstaat

Staat die sterk afhankelijk is van een andere staat (Tijdens WO II was Hongarije bijvoorbeeld een Duitse vazalstaat).

VE-Day

Victory in Europe Day. De dag waarop nazi-Duitsland definitief capituleerde (8 mei 1945).

Vergeten front

Benaming voor de Britse strijd in Birma.

Vernietigingskamp

Kamp waar tijdens de Tweede Wereldoorlog grote groepen mensen (voornamelijk Joden en zigeuners) door de SS werden geliquideerd door middel van vergassing. Auschwitz, Treblinka en Majdanek zijn drie voorbeelden van vernietigingskampen.

Versailles, Vrede van

Ter afsluiting van WO I, gesloten tussen de geallieerden en het verslagen Duitsland. Voor Duitsland hield dit in: herstelbetalingen, gebiedsafstand van onder andere Elzas-Lotharingen en de Poolse Corridor, verlies van koloniën, ontmanteling en inkrimping van de strijdkrachten.

Vestzakslagschip

In het Duits: Panzerschiff. De type-aanduiding voor oorlogsschepen van de Duitse marine die formeel voldeden aan de voorwaarden (bijv. betreffende de waterverplaatsing) die Duitsland na de Eerste Wereldoorlog waren opgelegd. In feite echter hadden ze, door toepassingen van nieuwe vindingen op het gebied van pantsering, bewapening en voortstuwing, een grotere gevechtskracht dan de tonnage deed vermoeden.

Vichyregering

Regering in het onbezette deel van Frankrijk gevestigd te Vichy. Deze regering collaboreerde met de Duitsers. In 1943 werd Frankrijk geheel door Duitsland bezet.

VJ-Day

Victory Japan Day. Dag van de overgave van Japan aan de geallieerden (2 september 1945).

VNV

Vlaams Nationaal Verbond, politieke nationalistische partij opgericht in 1933. Had als doelstelling om Vlaanderen samen te voegen met Nederland. In WO II collaboreerde het VNV met de Duitse bezetter.

Voedselbonnen

Bonnen waarmee men (door de bestaande voedselschaartse) gerantsoeneerde hoeveelheden etenswaar kon krijgen.

Volk en vaderland

Het dagblad van de NSB.

Volkenbond

Internationale volkerenorganisatie voor samenwerking en veiligheid (1920-1941). De bond was gevestigd in Genève, in het altijd neutrale Zwitserland. In de dertiger jaren kon zij weinig uitrichten tegen het agressieve optreden van Japan (Mantsjoerije), Italië (Abessinië) en Hitler. De Volkenbond was in feite de voorganger van de Verenigde Naties.

Volksdeutscher

Benaming voor etnische Duitsers buiten de grenzen van het Derde Rijk.

Vuurstorm

Spontaan ontstaan in juli 1943 in Hamburg. Dit was het ultieme doel van elk bombardement. De vuurstorm was niet meer te blussen en verbrandde alles wat op zijn pad kwam. Er zijn aan de grond temperaturen gemeld van 800-1.000 graden Celsius en windsnelheden van 240 km/uur, dus van dubbele orkaankracht. Het lukte Bomber Command slechts enkele keren om de gewenste vuurstorm te ontketenen, namelijk in Hamburg op 27 juli 1943, Kassel op 22 oktober 1943, Darmstadt op 11 september 1944 en Dresden op 13-14 februari 1945. Bomber Command nam altijd de middeleeuwse stadscentra (Altstadt) als doelwit vanwege de hoge houten gebouwen en de smalle straten.

WA

Weerafdeling, knokploeg van de NSB, opgericht in 1932. In 1935 verboden, maar tijdens de Duitse bezetting heropgericht.

Waffen-SS

Benaming voor de militaire tak van de SS.

Wannseeconferentie

Een conferentie aan de Wannsee (20 januari 1942) waarbij de Nazi's definitieve afspraken maakten over de uitroeiing van de joden in Europa (Endlösung).

Wehrmacht

De Duitse gewapende strijdkrachten, weer onderverdeeld in Heer (landmacht), Luftwaffe (luchtmacht) en Kriegsmarine (marine).

Weimarrepubliek

Benaming voor de Duitse republiek van 1919 tot 1933. Hitler maakte een einde aan de Weimarrepubliek en stichtte het Derde Rijk.

Westwall

Ook wel Siegfriedlinie genoemd, de Duitse verdedigingslinie aan de Frans-Duitse grens.

WIA

Wounded In Action.

Wolfpack

Strategie gebruikt door Duitse duikboten waarbij een geallieerd konvooi gezamenlijk werd aangevallen.

Wolfschanze

Hoofdkwartier van Adolf Hitler in Oost-Pruisen.

Würzburg

Duitse korte afstandsrader. Werd gebruikt voor de sturing van zoeklichten, FLAK en het begeleiden van nachtjagers.

Wehrmacht

Duitse defensiemacht: Heer (Landmacht), Luftwaffe (Luchtmacht) en Kriegsmarine (Marine).

WHN

Winterhulp Nederland, nationaalsocialistische hulporganisatie voor behoeftige Nederlanders, die tijdens WO2 alle maatschappelijke hulpverlening zoals verleend door de overheid, particuliere en kerkelijke organisaties moest overnemen. Opgericht door de Duitsers op 22 oktober 1940.

Yad Vashem

Israëls nationale Holocaustmonument, waar naast Joodse slachtoffers en verzetshelden ook niet-Joodse helpers van Joden tijdens WO2 geëerd worden. Deze niet-Joodse helpers worden Rechtvaardigen onder de Volkeren genoemd.

Zionisme

Joodse beweging die streeft naar terugkeer van de joden naar (Zion / Sion) en stichting van een joodse staat in Palestina.

Zyklon-B

Het gifgas dat in de Duitse vernietigingskampen werd gebruikt om voornamelijk joden te vermoorden.